Een toevallige vondst!
Ooit las ik ergens dat de Zweedse auteur van succesvolle romans (o.a. Anna, Hanna en Johanna; Simon) Marianne Frederiksson, een boekje geschreven zou hebben over groepen. Ik zocht het een tijdje, maar vond het nergens..
Op een dag liep ik zomaar een boekenwinkel in waar ik anders nooit kom. Ik snuffelde wat rond en haalde – half verstopt achter een rij managementboeken – een dun boekje tevoorschijn: ‘De elf samenzweerders. Een managementboek voor iedereen die met anderen samenwerkt’. Ik had het gevonden!!! Ik kreeg het mee voor de vriendenprijs van 5 euro.
Marianne Frederiksson schreef samen met haar dochter Ann (een psychologe en organisatieadviseur) dit kleine werk over de destructieve krachten in groepen.
Marianne schrijft dat ze zelf altijd in fijne teams heeft gewerkt waar iedereen elkaar optilt en ze samen meer bereiken dan apart. Met ander woorden: ze had genoten van heel wat ervaringen van ‘synergie’ in samenwerking (1 + 1 = 3).
Ze was gefascineerd door de vraag: kan het zijn dat het magische principe van de groepscompetentie ook de andere kant op werkt? Met andere woorden: is de destructiviteit van een groep ook vele malen groter dan de som van de destructiviteit van ieder individu afzonderlijk?
Deze vraag vormde het startpunt voor een onderzoek samen met haar dochter.
Alle groepen komen kortere of langere tijd in een defensieve periode terecht. Kenmerkend voor zo’n periode is altijd verminderde efficiency.
Men doet zijn werk slechter, omdat de taken en doelstellingen op de tweede plaats komen. Dan ontstaat er een neerwaartse spiraal. Wanneer men slecht werk aflevert, neemt het gevoel van onvrede toe. En daarmee raakt de groep nog meer in het defensief. (…)
Als het gevoel van bedreiging, angst en chaos te groot wordt, kan de groep proberen haar problemen op te lossen door buitensluiting: ‘Wij en zij, daarbuiten en wij hierbinnen.’
En de volgende stap is het zondebokfenomeen: ‘Als we dat lastige mens of dat verschrikkelijke afdelingshoofd maar kwijt zijn, dan komt alles goed.’
Het ontstaan van destructieve groepsdynamieken
De auteurs kozen voor een toegankelijk verhaal om deze vraag te onderzoeken. Centraal staat de administratieve ‘Afdeling Vijf’ van een (fictieve) organisatie.
De personages die in het verhaal rondlopen zijn levensecht en herkenbaar, zoals de kritische, het onzekere afdelingshoofd en het fatsoenlijke teamlid.
In aparte hoofdstukken maak je kennis met de personages en hun individuele psychologie.
De auteurs beschrijven daarnaast scènes uit het leven van de afdeling en wat er allemaal gebeurt als de teamleden samen zijn. Er is ook aandacht voor de geschiedenis en de cultuur van het bedrijf.
In aparte hoofdstukken, tussen het verhaal in, analyseren moeder en dochter wat er in de fictieve organisatie misloopt.
In dit boekje staan de onbewuste groepsprocessen en hun destructieve werking centraal.
Het uitgangspunt hierbij is dat een groep een organisme is met een eigen leven, een eigen ziel en een eigen onderbewuste.
Deze diverse perspectieven – individueel én collectief – doet me heel er denken aan mijn werk. Wat ik in individuele gesprekken hoor valt soms moeilijk te rijmen met wat er in het team gebeurt. Vooral conflict spelen er dynamieken die niemand wil en toch gebeuren ze. De macht van onbewuste groepsdynamieken.
In iedere groep ontstaat het gevoel: de groep dat ben ik.
Dat wordt als zo echt ervaren en geeft zo’n sterk gevoel van geborgenheid en betekenis dat men bereid is daar een heel hoge prijs voor te betalen. (…)
Lid zijn van een groep versterkt dus de identiteit van het individu, terwijl het tegelijkertijd zijn persoonlijkheid, verantwoordelijkheidsgevoel en zelfstandigheid verzwakt.
Dat is een paradox waaraan we zelden denken; deze wordt verborgen door positieve waarden: het wij-gevoel, teamgeest, solidariteit.
De groepsprocessen worden destructiever…
De crisis en teloorgang van de afdeling worden beschreven en geanalyseerd aan de hand van thema’s zoals:
- De macht van ongeschreven wetten: de groepsmythes als basis voor een wij-gevoel (bv “In dit team zijn we competent en creatief!”)
- De consequenties van groepspressie: de prijs die we betalen voor het wij-gevoel…
- De behoefte aan een zondebok wanneer groepsleden een gevoel van ontoereikendheid ervare: de eigen negatieve gevoelens worden geprojecteerd op bijvoorbeeld een minder populair groepslid
- De nood aan simplificatie van de werkelijkheid, vooral wanneer de angst hoog is (bv bij een ingrijpende verandering of tijdens een conflict)
- De impliciete verdeling van informele groepsrollen als een product van collectieve projecties; de leider ontvangt de meeste projecties en is dikwijls de zondebok
- Veel voorkomende verdedigingsmechanismen, zoals wij-zij denken, overmatig organiseren van het werk (procedures), uitsluiting
- De perverse effecten van onduidelijke of vage communicatie: versluierende taal, conflictvermijding, maskergedrag op het werk
- Onze verhouding tot macht en de paradox: “We zijn het eens over democratie en verlangen naar sterke leiders”.
Iedere verandering wordt als een bedreiging ervaren en daarmee wordt de groepspressie versterkt. De normen werken als een kit die de groep bijeenhoudt.
Groepspressie ziet er als volgt uit: meedoen of in de kou staan. Er is bijna niemand die tegen een groep durft in te gaan; de angst om een buitenbeentje te worden, de angst voor eenzaamheid en andere onbenoembare verschrikkingen is te groot.
De eigenlijke macht ligt dus in de ongeschreven wetten waar niet over gesproken wordt en die deels onbewust zijn. Wanneer de bedreigingen toenemen, kun je je ontladen door een zondebok aan te wijzen.
Tot slot
Dit is één van mijn favoriete boeken over groepen! Ik spreek er altijd over in mijn opleidingen, omdat het zo toegankelijk is.
Vooral het inzicht in informele groepsrollen, via een herkenbaar verhaal, haal ik dikwijls aan.
Wat me ook erg charmeert is dat ze hun analyses van de niet bewuste, destructieve groepsfenomenen baseren op Wilfred Bion, zonder in diens ingewikkelde theorie te duiken.
Bion (en de school die ontstond op basis van zijn inzichten) ontwikkelde nieuwe inzichten in wat er leeft in de onderstroom van groepen. De kracht van eenvoud dus.
Een echte aanrader voor wie wil begrijpen wat er soms mis kan lopen in groepen – zonder dat iemand dat wil! – en welke onzichtbare mechanismen en groepsdynamieken hier een rol in kunnen spelen.
Het boekje leest als een trein en biedt zonder veel ’theorie’ toch heel wat inzichten.
De schrijvers geven ook aan op welke manier leidinggevenden andere keuzes zouden kunnen maken. Op wel manier ze impact op het groepsproces zouden kunnen hebben om het drama een halt toe te roepen.
Dit boekje is jammergenoeg moeilijk te vinden. Probeer zeker op de tweedehandsmarkt!
Marianne en Ann Frederiksson (2000). De elf samenzweerders. Een managementboek voor iedereen die met anderen samenwerkt. Uitgeverij De Geus, 157 blzn.
voor meer zicht op groepsdynamieken
Voor wie
- nieuwsgierig is naar wat er leeft in groepen
- beter wil begrijpen wat er speelt
- meer impact wil op groepsprocessen
- het potentieel van groepen alle ruimte wil geven
Welkom in de module ‘Wat leeft er in de onderstroom – een groepsdynamisch perspectief op samenwerking’.
Volg deze module individueel, rustig op je eigen tempo.
Of sluit aan bij de groep die start in februari 2025.
Er wacht je een rijk gevulde en inspirerende module!
