“The test of a first-rate intelligence is the ability to hold two opposing ideas in the mind at the same time and still retain the ability to function.” 

F. Scott Fitzgerald

Polariteiten, paradoxen en tegenpolen

Dit bijzonder actuele boek biedt leidinggevenden inspiratie in het omgaan met de continue dynamiek van polariteiten in organisaties. Denk hierbij aan de volgende (herkenbare) polariteiten:

• autonomie – verbondenheid
• verbreden – focussen
• controle – loslaten
• centraal – decentraal
• globaal – lokaal
• logica – creativiteit

Het probleem met paradoxen is dat ze elkaar lijken uit te sluiten. Het is moeilijk om het uit te houden in de spanning van de (schijnbare) tegenstelling. De neiging is als snel om in het of-of denken te vervallen. Dit leidt gemakkelijk tot spanning, polarisatie of zelf conflict.

Een andere impuls is om snel een flauw compromis te sluiten of een kleurloze middenweg te kiezen.

Met anderen woorden: ‘en-en’ denken is moeilijk!

De verleidingen van het of-of denken

Het of-of denken is een valkuil waar we allemaal intrappen. Waarom is dat zo? Een paar redenen die Ivo Brughmans aanhaalt.

• Logica: we hebben geleerd dat ‘A’ en ‘niet-A’ niet tegelijkertijd waar kunnen zijn.
• Eenvoud: enkelvoudig denken kost minder inspanning
• Zekerheid: eenduidigheid biedt een gevoel van controle, terwijl ambiguïteit je kan doen twijfelen
• Identiteit: onze identiteit is gestoeld op een aantal duidelijke waarden waarvoor we staan
• Groepsbinding: we zoeken herkenbaarheid en gemeenschappelijke kenmerken benadrukken onze identiteit en onderscheiden ons van andere groepen

Wanneer we één van de polen wegduwen, bevechten of uitsluiten verdwijnt die naar de schaduw. Daar ontstaat vervolgens negatieve schaduwenergie die heel ondermijnend kan zijn.

De relevantie van het paradoxale denken

We leven in een wereld waar grenzen vervagen, bijvoorbeeld tussen werk en privé. Hoe gaan we daar mee om?

De wereld is onvoorspelbaar en ambigu geworden. Informatiebronnen zijn overvloedig aanwezig en spreken elkaar tegen. Waar vinden we nog zekerheid?

Door de razendsnelle ontwikkelingen moeten organisaties (en mensen!) veel sneller schakelen. Hoe kunnen we nog continuïteit en een identiteit ervaren als alles voortdurend in beweging is?

De complexiteit en verwachtingen zijn toegenomen. Hebben we zelf als klant ondertussen geen ongewoon hoge verwachtingen van organisaties?

“Wat en-en denken precies inhoudt, kun je alleen maar van binnenuit beleven. Het en-en denken is dan ook geen ‘managementtrucje’ of een eenmalige interventie, maar een bril waardoor je naar de werkelijkheid, inclusief naar jezelf, kijkt.” (p 65)

Het polariteitenwiel: drie voorbeelden

Het ‘polariteitenwiel’ biedt 7 niveaus om met paradoxen en polariteiten om te gaan, variërend van de eenkennige weg (of-of) tot de creatieve synthese.

Een bedrijf waar keihard gewerkt moet worden om de doelstellingen te halen, organiseert regelmatig een heftig feest om de spanningen te ventileren. Een organisatie die autoritair geleid wordt, geeft de mensen inspraak in de kleur van de vloerbedekking. Hier is één pool dominant aanwezig en is er een gecontroleerde uitlaatklep voor de andere pool.

Een beetje minder hard werken en een beetje meer vrije tijd. De strategische kaders aangeven en de medewerkers hier concrete invulling aan laten geven. Evenwicht zoeken in een compromis, vaak vanuit pragmatische overwegingen.

Spelend presteren is meer dan de som van de delen: het is iets nieuws! Dienstbaar leiderschap of leiding geven door dienstbaar te zijn. Hier worden de tegenpolen op een ander niveau met elkaar verenigd. Het is een synthese die meer is dan de som van de delen.

Een absolute aanrader en een bron van inspiratie!

“Elke schaduwkant is een kracht die, indien hij onderdrukt wordt, vaak een verwrongen en extreme vorm aanneemt. Het is de kunst om de onderliggende energie niet te blokkeren of er tegenin te gaan, maar haar op een positieve manier te kanaliseren door haar een aanvaardbare, constructieve en zelfs productieve vorm te geven.” (p 164)

Brughmans, Ivo (2016). Paradoxaal leiderschap. Soepel schakelen tussen tegenpolen. Uitgeverij Boom, Amsterdam.