Burn-out: een verschijnsel van onze tijd?
Er is al zoveel over burn-out geschreven dat het bijna banaal dreigt te worden… En het woord “epidemie” wordt ook vaak in de mond genomen… Wat is er aan de hand?
De Belgische filosoof Pascal Chabot schreef een toegankelijk boekje over burn-out als ‘ziekte van de samenleving’. Het verscheen in 2013 in het Frans en inspireerde de documentaire film ‘Burning out’. En het is nog steeds actueel!
Chabot kadert het fenomeen burn-out in onze tijdsgeest en beschrijft waar het vandaan komt. Daarbij grijpt hij zelfs terug naar de ‘acedea’, een verschijnsel dat monniken kon treffen en dat leidde tot een verlies van geloof en een twijfel aan het systeem.
Hij gaat terug naar de oorsprong van het woord burn-out dat toegeschreven wordt aan de schrijver Graham Greene.
“De burn-out is een heel ambigu begrip.
Het verwijst naar metamorfose en catharsis.
Het individu is in oorlog met de illusies, overtuigingen en dominante waarden waaraan hij niet langer wil vasthouden.
Veel mensen die op zoek zijn naar een meer authentiek bestaan (…) laten zich leiden door ideeën van opbranden en zuiveren.”
Systemen produceren burn-out
Chabot duidt onze cultuur, onze organisaties, als machines die burn-out veroorzaken. Onze maatschappij valoriseert namelijk het ‘bruikbare’: het utilitaire, de nuttige vooruitgang.
Daar tegenover plaatst hij het breekbare, de subtiele vooruitgang. Dit verwijst naar een andere vorm van vooruitgang en naar beroepen waar we met het menselijke te maken hebben, zoals de zorg en het onderwijs.
Mensen in wat Freud de “onmogelijke beroepen” noemde (zorgen, onderwijzen, besturen), zijn extra kwetsbaar.
“Wat deze beroepen gemeen hebben is dat ze ons helpen te bestaan. Ze begeleiden het individu in zijn subtiele vooruitgang op het pad van het bestaan en deinzen niet terug voor de tragiek van onze situatie als mens die onwetendheid, dood, vergetelheid en domheid met zich meebrengt.”
La ‘condition humaine’ dus…
Er is volgens hem een disbalans tussen beide vormen van vooruitgang: het bruikbare en het breekbare.
Organisaties en bedrijven hangen hypocriete managementverhalen aan die tot doel hebben de grenzen van individuen op te rekken. Steeds méér, aanpassing afdwingend en op zoek naar perfectie. Ze verpakken de focus op het bruikbare in verleidelijke managementconcepten, zoals “flexibiliteit” of “beschikbaarheid”.
De dimensies van de oorzaken van burn-out zijn, kort opgesomd:
- De kortademigheid van het perfectionisme
- De uitputting van het humanisme
- De race om erkenning
“Met deze analyse krijgen we een helderder beeld van de hypocrisie van het type managementverhaal waarin het zozeer gewenste doel met grote en mooie woorden wordt opgetuigd.
Dat doel is de grenzen van individuen steeds verder op te rekken zodat hun inzet steeds meer winst oplevert. Essentieel in dit verhaal is dat aanpassingsdwang wordt gepresenteerd als een zaak van waarden. Dat klinkt namelijk beter.
In plaats van te zeggen ‘Pas jezelf aan’, zeggen ze: ‘Maak je nieuwe waarden eigen’.”
Women’s burn-out
Volgens Chabot zijn vrouwen nog meer kwetsbaar dan mannen. Hiervoor draagt hij diverse redenen aan.
Zij moeten functioneren in organisaties die door mannen en voor mannen zijn gecreëerd. Niet zelden worden deze contexten gekenmerkt door machismo.
Vrouwen moeten zich dus aanpassen aan een context waarvan ze de codes niet altijd kennen en dit kost extra energie.
Daarnaast besteden vrouwen veel tijd aan het grootbrengen van kinderen. Ze staan voor de menselijke waarden in de organisatie: geestkracht, mededogen en fantasie.
Vrouwen spannen zich extra in (het vrouwelijk perfectionisme!) en voelen zich altijd tekortschieten.
“Hoe aangepast en hardwerkend ook, diep in haar binnenste twijfelt de perfectionistische vrouw aan zichzelf, met een andere stem.”
Burn-out en het potentieel van verandering
We zijn allemaal, zo zegt Chabot, een soort Icarus geworden die zijn vleugels verbrandt. Met het boek wil hij eigenlijk een positieve boodschap geven.
Een “geslaagde burn-out” biedt het individu de kans om niet langer in “overmaat” te leven en het “juiste midden” te vinden.
De burn-out zou het eindstadium van een fase van ’teveel’ zijn en dus het mogelijke begin van verandering, van iets nieuws.
Dit boekje is een echte aanrader voor wie verder wil kijken dan de oppervlakkige adviezen voor mensen die met burn-out kampen. Ik heb het gelezen als een maatschappijkritisch werk dat ook organisaties als onderdrukkende systemen op de rooster legt.
Deze blog heeft niet de pretentie een samenvatting van Chabots gedachtegoed te zijn. Mijn doel is eerder om je nieuwsgierig te maken en je aan te sporen om het te lezen!
Pascal Chabot (2018). Filosofie van de burn-out. Amsterdam: AUP.
(Eerder al besproken in een blog in 2018. En na herlezing en meer ervaring nogmaals als ‘de moeite waard’ bevonden!)